Wstęp

Od cza­su do cza­su jestem pro­szo­ny o audy­ty doku­men­ta­cji pro­jek­tów. Ma to miej­sce, albo gdy jestem anga­żo­wa­ny do pro­jek­tu będą­ce­go kolej­nym podej­ściem do wdro­że­nia, albo w spo­rach, tak­że przed­są­do­wych, mię­dzy dostaw­cą opro­gra­mo­wa­nia i zama­wia­ją­cym. Bywa, że jest to już etap pisa­nia opi­nii dla sądu. Tu razem kil­ka spo­strze­żeń z tych analiz.

Na mar­gi­ne­sie. W spo­rach przed­są­do­wych i sądo­wych wynik eks­per­ty­zy abso­lut­nie nie może być ​„zamó­wio­ny”, cze­go nie­ste­ty czę­sto ocze­ku­ją, nie raz wręcz żąda­ją pod groź­bą odmo­wy zapła­ty za tę usłu­gę, zama­wia­ją­cy takie eks­per­ty­zy. Bywa to tym bar­dziej żenu­ją­ce, że rosz­cze­nia takie wysu­wa­ją cza­sa­mi praw­ni­cy zle­ca­ją­cych, czy­li oso­by zna­ją­ce pra­wo i – teo­re­tycz­nie – sto­su­ją­cy zasa­dy ety­ki w swo­jej pracy.

Wiele lat uwa­ża­łem, że win­ni są dostaw­cy, któ­rzy powin­ni wyka­zać się moż­li­wie naj­wyż­szym pro­fe­sjo­na­li­zmem, a tego nie robią. Jakiś czas temu zmie­ni­łem jed­nak zda­nie (nie o pro­fe­sjo­na­li­zmie dostawców). 

Poza reali­zo­wa­ny­mi pro­jek­ta­mi, pro­wa­dzę tak­że szko­le­nia oraz zaję­cia ze stu­den­ta­mi stu­diów nie­sta­cjo­nar­nych i pody­plo­mo­wych: to nie raz doświad­cze­ni prak­ty­cy. Na wykła­dach i ćwi­cze­niach sta­ram się poka­zać ​„jak to robić dobrze”, jed­nym z ele­men­tów tego ​„jak to robić dobrze” jest ​„jak nie robić tego źle” i dys­ku­sje na ten temat. 

Dlaczego zmieniłem zdanie? 

Zarówno wła­sne doświad­cze­nie, jak i dys­ku­sje ze stu­den­ta­mi, prze­ko­na­ły mnie, że gene­ral­nie celem dostaw­cy jest mak­sy­ma­li­za­cja zysków. Co mi sta­le mówią uczą­cy się u mnie prak­ty­cy? Klient nasz pan, mamy robić wszyst­ko co chce klient bo on za to pła­ci, a to, czy to co klient chce ma sens, nie ma zna­cze­nia bo to pro­blem klien­ta (chy­ba każ­dy kon­sul­tant i pro­gra­mi­sta dostaw­cy sły­szy to od swo­je­go prze­ło­żo­ne­go raz dziennie). 

Jak klient nie wie cze­go chce, to na jego koszt pró­bu­je­my.

W 2018 arty­kuł o poraż­ce wdro­że­nia w LID koń­czy­łem słowami: 

Dziwi mnie, że wszyst­kie te, doświad­czo­ne poraż­ką, fir­my mają dostęp do tej samej wie­dzy co np. ja, a mimo to zarzą­dy tych firm wie­rzą bez­gra­nicz­nie dostaw­com opro­gra­mo­wa­nia i wie­rzą, że opi­sy­wa­ne od lat przy­czy­ny pora­żek u nich nie wystą­pią? (źr.: Porażka za 2 mld zł. Lidl wyco­fu­je się z wdro­że­nia SAP – Jarosław Żeliński IT-Consulting)

więc win­ny jest zamawiający… 

Umowa efektu a staranne działanie

W pra­wie cywil­nym wyróż­nio­no dwie pod­sta­wo­we for­my świad­cze­nia zamó­wio­nej usługi:

1. Umowa o dzieło
2. Umowa zle­ce­nia

Scharakteryzowane zosta­ły w nastę­pu­ją­cy sposób:

Umowa o dzieło

Art. 627. Przez umo­wę o dzie­ło przyj­mu­ją­cy zamó­wie­nie zobo­wią­zu­je się do wyko­na­nia ozna­czo­ne­go dzie­ła, a zama­wia­ją­cy do zapła­ty wynagrodzenia.

Zlecenie

Art. 734. § 1. Przez umo­wę zle­ce­nia przyj­mu­ją­cy zle­ce­nie zobo­wią­zu­je się do doko­na­nia okre­ślo­nej czyn­no­ści praw­nej dla dają­ce­go zlecenie.

§ 2. W bra­ku odmien­nej umo­wy zle­ce­nie obej­mu­je umo­co­wa­nie do wyko­na­nia czyn­no­ści w imie­niu dają­ce­go zle­ce­nie. Przepis ten nie uchy­bia prze­pi­som o for­mie pełnomocnictwa.

.

W powszech­nej i utrwa­lo­nej opi­nii praw­ni­ków i w orzecz­nic­twie przyj­mu­je się, że:

„Umowa zle­ce­nia jest umo­wą sta­ran­ne­go dzia­ła­nia. Zleceniobiorca zobo­wią­zu­je się do sta­ran­ne­go dzia­ła­nia i za to wła­śnie odpo­wia­da, a nie, jak w przy­pad­ku umo­wy o dzie­ło, za rezul­tat pra­cy. W umo­wie nale­ży więc dokład­nie opi­sać czyn­no­ści, jakie ma wyko­ny­wać zle­ce­nio­bior­ca, by póź­niej moż­na było oce­nić, czy zle­ce­nie zosta­ło wyko­na­ne oraz czy zosta­ło wyko­na­ne w spo­sób sta­ran­ny.” . A tak­że, że „…moż­na stwier­dzić, iż w zobo­wią­za­niach sta­ran­ne­go dzia­ła­nia dłuż­nik zobo­wią­zu­je się jedy­nie do doło­że­nia nale­ży­tej sta­ran­no­ści w zmie­rza­niu do usta­lo­ne­go celu, z tym że jego osią­gnię­cie pozo­sta­je poza tre­ścią sto­sun­ku zobo­wią­za­nio­we­go. Natomiast w przy­pad­ku zobo­wią­za­nia rezul­ta­tu na dłuż­ni­ku cią­ży powin­ność osią­gnię­cia ozna­czo­ne­go z góry, spre­cy­zo­wa­ne­go rezul­ta­tu, przy czym ten rezul­tat to okre­ślo­ny fakt, w nastą­pie­niu któ­re­go wie­rzy­ciel jest zain­te­re­so­wa­ny, praw­ny i eko­no­micz­ny sku­tek ozna­czo­ny w tre­ści zobo­wią­za­nia, nie zaś sama czyn­ność, któ­rą dłuż­nik powi­nien pod­jąć.” .

Podsumowując moż­na stwier­dzić, że

1. Umowa o dzie­ło to umo­wa, w któ­rej dają­cy zamó­wie­nie z góry opi­su­je to co chce otrzy­mać (dzie­ło), a przyj­mu­ją­cy zamó­wie­nie zobo­wią­zu­je się to dostar­czyć (wyko­nać dzieło).
2. Zlecenie to umo­wa, w któ­rej przyj­mu­ją­cy zle­ce­nie dzia­ła w imie­niu dają­ce­go zle­ce­nie, w kon­se­kwen­cji za efekt zle­co­nej pra­cy odpo­wia­da dają­cy zlecenie.

Znakomita więk­szość umów na dostar­cze­nie opro­gra­mo­wa­nia to, umo­wy sta­ran­ne­go dzia­ła­nia, a tak zwa­ne umo­wy ​„agi­le” mają taki cha­rak­ter z zasa­dy. Tu za uzy­ska­ny efekt zawsze odpo­wia­da Zamawiający.

A jeże­li dostaw­ca jest nie­rze­tel­ny? Jest takie ryzy­ko, jed­nak odpo­wie­dzial­no­ścią zama­wia­ją­ce­go jest tak­że nad­zór na pra­ca­mi wykonawcy!

Proces dostarczenia oprogramowania

Inżynieria opro­gra­mo­wa­nia, na tle innych obsza­rów inży­nie­rii, jest mło­dą dzie­dzi­ną, któ­ra nie wykształ­ci­ła dedy­ko­wa­ne­go pra­wo­daw­stwa, tak jak np. inży­nie­ria budow­la­na, któ­ra ma ​„swo­je” pra­wo budow­la­ne. Z tego też powo­du, jedy­nym źró­dłem opi­sów postę­po­wa­nia są tak zwa­ne dobre prak­ty­ki, stan­dar­dy oraz ana­lo­gie, sto­so­wa­ne tak­że – w obsza­rze inży­nie­rii – do pra­wa budowlanego.

Na dia­gra­mie «Iteracyjno-przy­ro­sto­wy pro­ces two­rze­nia opro­gra­mo­wa­nia» zobra­zo­wa­no stan­dar­do­wy pro­ces dostar­cza­nia roz­wią­za­nia jakim jest opro­gra­mo­wa­nie . Obecnie, z uwa­gi na tem­po zmian w gospo­dar­ce, zale­ca się by jed­na «pętla ite­ra­cyj­na roz­wo­ju i utrzy­ma­nia» nie prze­kra­cza­ła w cza­sie jed­ne­go roku budże­to­we­go, jed­nak pre­fe­ro­wa­nym okre­sem jest pół roku z uwa­gi na to, że sztyw­ne uza­leż­nia­nie wdra­ża­nia opro­gra­mo­wa­nia wspo­ma­ga­ją­ce­go zarzą­dza­nie, od rygo­rów rocz­nych okre­sów budże­to­wych było by zna­czą­cym utrud­nie­niem w toku wdra­ża­nia zmian w firmach. 

Projekty małe to pro­jek­ty będą­ce poje­dyn­czą ite­ra­cją. Dobrą prak­ty­ką postę­po­wa­nia dla pro­jek­tów więk­szych jest dzie­le­nie ich na przy­ro­sto­we ite­ra­cje (w kolej­nych cyklach pętli ite­ra­cji wdra­ża­ne są kolej­ne funk­cjo­nal­no­ści lub modu­ły) . Z regu­ły robi to wte­dy wyko­naw­ca przyj­mu­ją­cy zamó­wie­nie . Co do zasa­dy, za spe­cy­fi­ko­wa­nie wyma­gań i jakość tej spe­cy­fi­ka­cji, w każ­dym rodza­ju inży­nie­rii, odpo­wia­da zama­wia­ją­cy . Zamawiający jest jedy­nym tu pod­mio­tem, zna­ją­cym swój cel biz­ne­so­wy, jako pod­miot zama­wia u dostaw­cy pro­dukt a nie efekt biz­ne­so­wy jaki ma zamiar osią­gnąć, za efekt efekt biz­ne­so­wy z zasa­dy odpo­wia­da ​„biz­nes” . 

W tym miej­scu, nale­ży zwró­cić uwa­gę na bar­dzo waż­ny fakt: w przy­pad­ku umo­wy efek­tu, kolej­ne ite­ra­cje to uszcze­gó­ło­wie­nie i imple­men­ta­cja funk­cjo­nal­no­ści opi­sa­nych w umo­wie, a nie kolej­ne nowe funk­cjo­nal­no­ści. Nowe funk­cjo­nal­no­ści powsta­ją w toku roz­wo­ju JUŻ WDROŻONEGO I POPRAWNIE DZIAŁAJĄCEGO oprogramowania. 

Podsumowanie

Projekty wdro­że­nio­we (dostar­cza­nie opro­gra­mo­wa­nia) mogą być reali­zo­wa­ne przez bie­żą­ce zle­ca­nie kon­kret­nych prac usłu­go­daw­cy, lub poprzez opi­sa­nie ocze­ki­wa­ne­go efek­tu jako wyma­ga­ne­go roz­wią­za­nia i zawar­cie Umowy o dzie­ło z przyj­mu­ją­cym zamó­wie­nie, co zobra­zo­wa­no na dia­gra­mie Podsumowanie sta­nu wie­dzy. W obu przy­pad­kach Zamawiający pono­si skut­ki swo­jej decy­zji bo:

1. jako zle­ce­nio­daw­ca (umo­wy T&M) sam usta­la co i jak ma zostać wykonane,
2. jako zama­wia­ją­cy okre­ślo­ny efekt (umo­wy o dzie­ło), sam usta­la ocze­ki­wa­ny efekt (pro­dukt) w dniu zawar­cia umo­wy (jako opis przed­mio­tu zamówienia).

Odpowiedzialność przyj­mu­ją­ce­go zamó­wie­nia pole­ga albo na sta­ran­nym dzia­ła­niu, albo na zgod­no­ści tego co dostar­czy z tym co zamó­wio­no, w rozu­mie­niu ocze­ki­wa­ne­go efek­tu. Jeżeli przed­mio­tem zamó­wie­nia jest opro­gra­mo­wa­nie, czy­li narzę­dzie pra­cy zama­wia­ją­ce­go, tyl­ko zama­wia­ją­cy pono­si odpo­wie­dzial­ność za skut­ki wdro­że­nia tego co zamó­wił . Dostawca odpo­wia­da wyłącz­nie za przed­miot umo­wy .

Tak więc zama­wia­ją­cy zawsze dosta­nie to co chce, ale nie koniecz­nie to co jest mu fak­tycz­nie potrzeb­ne. Innymi sło­wy, na ryn­ku rzą­dzo­nym przez docho­dy i zyski, dostaw­ca opro­gra­mo­wa­nia zawsze będzie pra­co­wał pod dyk­tan­do zama­wia­ją­ce­go (lub za jego zgo­dą) i będzie to robił do wyczer­pa­na budże­tu zamawiającego. 

Bardzo cie­ka­we są blo­gi dostaw­ców opro­gra­mo­wa­nia. Wielu ich auto­rów fak­tycz­nie sta­ra się, ale cóż… jeden z cie­kaw­szych wpi­sów na ten temat jest zaty­tu­ło­wa­ny ​„The art (and scien­ce) of col­lec­ting requ­ire­ments: top 3 mista­kes ven­dors make”. Autor z per­spek­ty­wy dostaw­cy, zwra­ca uwa­gę na trzy klu­czo­we przy­czy­ny pora­żek: uzna­nie, że to użyt­kow­nik odpo­wia­da za wyma­ga­nia, mie­sza­nie wyma­gań z pomy­sła­mi na ich reali­za­cję, nie­do­ce­nia­nia macie­rzy śla­do­wa­nia. To, popeł­nia­nie tych błę­dów, nie­ste­ty jest naj­czę­ściej spo­ty­ka­ną cechą ana­liz pro­wa­dza­nych wła­śnie przez dostaw­ców opro­gra­mo­wa­nia, a za wszyst­ko i tak pła­ci nabyw­ca. W bar­dziej nauko­wy spo­sób (szcze­gól­nie kry­ty­ku­jąc wyma­ga­nia pisa­ne języ­kiem natu­ral­nym przez zama­wia­ją­ce­go) opi­sa­li to bar­dzo dokład­nie Šenkýř i Kroha .

Konkluzja jest taka, że za nie­uda­ne wdro­że­nia odpo­wia­da zawsze zamawiający. 

Główną winą zama­wia­ją­ce­go jest to, że zama­wia usłu­gi, któ­rych isto­ty nie rozu­mie więc pozo­sta­wia wyko­naw­cę prak­tycz­nie bez nad­zo­ru, odda­jąc mu nie­mal­że nie­ogra­ni­czo­ne upraw­nie­nia co do zakre­su pro­jek­tu. Pierwszym zaś samo­bój­czym kro­kiem jest zle­ce­nie ana­li­zy wyma­gań i pro­jek­to­wa­nie wybra­ne­mu wcze­śniej dostaw­cy opro­gra­mo­wa­nia. Biorąc pod uwa­gę ryn­ko­wy kon­flikt inte­re­su dostaw­cy i odbior­cy (zama­wia­ją­cy mak­sy­ma­li­zu­je żąda­nia a dostaw­ca mak­sy­ma­li­zu­je zysk), jest to pro­sta dro­ga do poraż­ki, jaką jest tak­że znacz­ne przepłacenie. 

Pytani pra­cow­ni­cy dostaw­ców zawsze odpo­wia­da­ją, że prze­cież celem jest ​„dowie­zie­nie pro­jek­tu”, nie­ste­ty nie jest jed­nak żad­ną sztu­ką ​„w koń­cu dostar­czyć opro­gra­mo­wa­nie”. Sztuką jest to zro­bić zgod­nie z obiet­ni­cą daną pierw­sze­go dnia pro­jek­tu, a z wła­sne­go wie­lo­let­nie­go doświad­cze­nia wiem, że to moż­li­we. Sztuką jest tak­że to, by dal­szy roz­wój i utrzy­ma­nie nie były naj­droż­szym pro­jek­tem świata.

Szanowni pań­stwo: pod­pi­su­jąc z dostaw­cą opro­gra­mo­wa­nia umo­wę ​„czas i mate­riał”, i zle­ca­jąc temu dostaw­cy tak­że ana­li­zę wyma­gań, kopie­cie sobie grób. 

Za co odpo­wia­da dostaw­ca? Za sta­ran­ne dzia­ła­nie, jed­nak sto­so­wa­nie nie­ade­kwat­nych metod nie jest dzia­ła­niem nie­sta­ran­nym, i dla­te­go w sądach z regu­ły prze­gry­wa­ją zama­wia­ją­cy a nie dostaw­cy opro­gra­mo­wa­nia. Wykazanie sta­ran­ne­go dzia­ła­nia przez dostaw­cę opro­gra­mo­wa­nia jest bar­dzo pro­ste: comie­sięcz­ne opła­co­ne fak­tu­ry ​„za pra­cę” dostaw­cy opro­gra­mo­wa­nia są tak napraw­dę uzna­niem jego sta­ran­ne­go dzia­ła­nia przez zama­wia­ją­ce­go. Pozostaje tu jedy­nie kwe­stia ety­ki dostaw­cy, ale to temat na osob­ne opracowanie. 

Tak więc podej­mu­jąc decy­zję o wdro­że­niu pomy­śl­cie Państwo o ryzyku:

Kontynuacja wąt­ku: Myślenie życze­nio­we.…

Źródła