Nie raz tu już pisa­łem, że ana­li­zy i pro­jek­ty zwią­za­ne bez­po­śred­nio z wyma­ga­nia­mi na opro­gra­mo­wa­nie to ​„tyl­ko” ok. 3/4 moich pro­jek­tów. Jednak nawet, jeże­li pro­jekt nie jest ​„nazwa­ny” infor­ma­tycz­nym, to zawsze jest ​„infor­ma­cyj­ny” w rozu­mie­niu zarzą­dza­nia infor­ma­cją (tak­że zarzą­dza­nie wie­dzą). Tym razem kil­ka słów na temat doku­men­tów. Stanowią one pod­sta­wo­wą jed­nost­kę infor­ma­cji (i danych) w każ­dym sys­te­mie biz­ne­so­wym. Są tak­że źró­dłem danych dla hur­tow­ni danych.

Wstęp

Wiele pro­jek­tów zwią­za­nych z doku­men­ta­mi jest spro­wa­dza­nych do problemu:

„jakie mamy doku­men­ty i co z nimi robimy?”

Zaniedbuje się bar­dzo waż­ny ele­ment: odpo­wiedź na pytanie:

„czy nasze obec­ne doku­men­ty, ich ilość i treść, są właściwe?”

Otóż prak­ty­ka poka­zu­je, że dość czę­sto pro­ble­mem są doku­men­ty opra­co­wa­ne ​„kie­dyś tam”. Inicjuje się pro­jekt z róż­ny­mi wyma­ga­nia­mi ale niko­mu nie przy­cho­dzi do gło­wy by zasta­no­wić się nad tym czy obec­ne doku­men­ty, w ich obec­nej posta­ci, są dobrym pomy­słem i powin­ny takie pozostać.

Czy doku­men­ty są nie­zmie­nial­nym bytem? Nie, nie są.

Każda orga­ni­za­cja obra­ca skoń­czo­ną licz­bą doku­men­tów, są to róż­ne­go rodza­ju for­mu­la­rze, w naj­ogól­niej­szym przy­pad­ku doku­men­tem jest po pro­stu każ­da treść, tak­że ​„zwy­kła pro­za” np. notat­ka. Warto jed­nak zwró­cić uwa­gę na to, że nawet ona ma pew­ną struk­tu­rę: np. auto­ra, adre­sa­ta, temat, datę i treść. Dokumenty to okre­ślo­na kon­kret­na treść utrwa­lo­na z okre­ślo­ne­go powo­du (w prze­ciw­nym wypad­ku doku­ment nie by powstał). Osiem lat temu opi­sy­wa­łem kwe­stie róż­ni­cy mię­dzy doku­men­tem, wie­dzą, infor­ma­cją a danymi:

Czy baza danych to wie­dza?[?] Model jaw­nie poka­zu­je, że bez­po­śred­ni zwią­zek z Bazą Danych mają Dane. Dalej już są wyłącz­nie nie­ma­te­rial­ne poję­cia czym więc jest Zarządzanie Wiedzą (mil­czą­co zakła­dam, że zarzą­dzać moż­na czymś mate­rial­nym)? Jest to ?prze­cho­wy­wa­nie danych jed­no­znacz­nie zro­zu­mia­łych, opi­su­ją­cych okre­ślo­ne i ogra­ni­czo­ne licz­bą fak­ty inter­pre­to­wa­ne jako poj­mo­wal­na przez adre­sa­ta infor­ma­cja?. (Źródło: Potrzeby infor­ma­cyj­ne fir­my ? Zarządzanie wie­dzą | Jarosław Żeliński IT-Consulting)

Dzisiaj co nie­co o tym, dla­cze­go od cza­su do cza­su war­to się pochy­lić nad wzo­ra­mi doku­men­tów i czy cza­sem nie zmie­nić nie­co podej­ścia do nich.

Dokumenty w organizacji

Swego cza­su u jed­ne­go z moich klien­tów ​„odkry­łem” cie­ka­wy doku­ment. Była to fak­tu­ra z doda­nym zesta­wem danych odpo­wia­da­ją­cym doku­men­tom WZ oraz ana­lo­gicz­nym zesta­wie­niem doty­czą­cym opa­ko­wań zwrot­nych. Ten super doku­ment był pomy­słem z przed wie­lu lat oso­by odpo­wie­dzial­nej za wyda­wa­nie i zarzą­dza­nie opa­ko­wa­nia­mi zwrot­ny­mi w maga­zy­nie. Uzasadnienie brzmia­ło: na jed­nym doku­men­cie będą wszyst­kie infor­ma­cje zwią­za­ne z kon­kret­ną sprze­da­żą i dosta­wą. Brzmi ład­nie jed­nak: prak­tycz­nie każ­dy kto miał z tym doku­men­tem do czy­nie­nia, w toku obsłu­gi zamó­wie­nia, dosta­wał nad­mia­ro­we dane, nie raz nie­jaw­ne (nie­któ­re) ceny, szcze­gó­ły zawar­to­ści paczek, war­tość towa­ru (po co ta wie­dza kie­row­com), ilo­ści i sal­da (tak) opa­ko­wań zwrot­nych (jak się oka­za­ło doku­ment nie raz poma­gał w nad­uży­ciach, nie­któ­rzy pra­cow­ni­cy zaś zama­zy­wa­li cza­sa­mi część danych prze­ka­zu­jąc doku­ment dalej, by ich nie ujaw­niać). Ale naj­więk­szym pro­ble­mem było to, że ta oso­ba uczy­ni­ła z tego wzo­ru doku­men­tu wyma­ga­nie wobec opro­gra­mo­wa­nia ERP. Jak się nie trud­no domy­śleć, żaden ryn­ko­wy sys­tem nie ma takie­go doku­men­tu stan­dar­do­wo, dostaw­ca ERP uznał to wyma­ga­nie bez zastrze­żeń, co przy­czy­ni­ło się do wie­lu mody­fi­ka­cji opro­gra­mo­wa­nia tak­że w innych miej­scach, znacz­ne­go wzro­stu budże­tu (współ­dzie­lo­na baza danych pro­pa­gu­je zmia­ny prak­tycz­nie na całą apli­ka­cję). Nie będę tu opi­sy­wał dal­szych losów tego wzo­ru doku­men­tu bo celem moim było jedy­nie poka­za­nie pro­ble­mu na real­nym przykładzie.

Każdy pro­jekt, czy to wdro­że­nie nowych zasad zarzą­dza­nia czy nowe­go opro­gra­mo­wa­nia, zwią­za­ny z zarzą­dza­niem orga­ni­za­cją, to (powi­nien być) tak­że co naj­mniej prze­gląd doku­men­tów i ich obie­gu. Kluczowym ele­men­tem tego prze­glą­du powin­na być ana­li­za tre­ści tych doku­men­tów, ich opty­mal­ność, nie tyl­ko obie­gu ale tak­że tre­ści i jej struk­tu­ry. Owszem, wie­le doku­men­tów ma narzu­co­ną struk­tu­rę np. w odpo­wied­niej usta­wie, jed­nak są to mini­mal­ne zawar­to­ści (np. fak­tu­ra) nie ma zaka­zu uzu­peł­nie­nia tej struk­tu­ry i np. doda­nia do fak­tu­ry nume­ru zamó­wie­nia, z któ­rym jest związana.

Ogólnie moż­na okre­ślić pew­ne pra­wi­dło­wo­ści: jeże­li doku­men­ty są prze­cią­ża­ne tre­ścią, czy­li idzie­my w kie­run­ku małej ilo­ści doku­men­tów zawie­ra­ją­cych dużo danych, rośnie zło­żo­ność reguł pra­cy z takim doku­men­tem. Jeżeli zaś idzie­my w kie­run­ku doku­men­tów ​„bar­dzo pro­stych”, rośnie ilość ich typów i rośnie licz­ba reguł koja­rzą­cych te doku­men­ty ze sobą w celu ich uży­cia. Ogólnie obra­zu­je to poniż­szy diagram:

Tak więc skraj­nym roz­wią­za­niem będzie stwo­rze­nie jed­ne­go doku­men­tu, na któ­rym będą wszyst­kie infor­ma­cje np. zwią­za­ne z danym zamó­wie­niem. Drugą skraj­no­ścią jest podzie­le­nie infor­ma­cji na odręb­ne małe nie­po­dziel­ne już grup­ki, jak to ma miej­sce w znor­ma­li­zo­wa­nych rela­cyj­nych bazach danych. Jeżeli mega­do­ku­men­ty to raczej bar­dzo rzad­kie zja­wi­sko, to przy­pa­dek dru­gi jest dość powszech­ny. To co nazy­wa­my czę­sto doku­men­tem to tu tak na praw­dę nie­ist­nie­ją­cy byt w rela­cyj­nej bazie danych, gene­ro­wa­ny ad-hoc ​„w locie” z sze­re­gu roz­drob­nio­nych tablic danych. Innymi sło­wy nie są to ​„sta­łe struk­tu­ry” a pew­na okre­ślo­na zło­żo­na logi­ka, two­rzą­ca z pro­stych danych pobie­ra­nych z tablic, kon­kret­ne zesta­wy infor­ma­cji np. fak­tu­ry (to dla­te­go czę­sto w ​„języ­ku dostaw­cy” fak­tu­ra to raport a nie doku­ment!). Ta zło­żo­na logi­ka reali­zo­wa­na jest (wyko­ny­wa­na w pamię­ci kom­pu­te­ra) za każ­dym razem gdy odwo­ła­my się do takie­go dokumentu.

Optymalna sytu­acja to rodzaj kom­pro­mi­su pomię­dzy zło­żo­no­ścią logi­ki two­rze­nia i korzy­sta­nia z doku­men­tu a jego zawar­to­ścią. Na powyż­szym dia­gra­mie jest to obszar sta­no­wią­cy oko­li­ce mini­mum krzy­wej opi­su­ją­cej zależ­ność pomię­dzy licz­bą doku­men­tów a zło­żo­no­ścią ope­ro­wa­nia nimi. Nie ma pro­stej regu­ły na opra­co­wy­wa­nie i opty­ma­li­za­cje tre­ści i licz­by doku­men­tów jed­nak są pew­ne spraw­dzo­ne dobre prak­ty­ki, a mia­no­wi­cie jeden doku­ment, o okre­ślo­nej struk­tu­rze, powi­nien zawie­rać dane o okre­ślo­nym zda­rze­niu w okre­ślo­nym kon­tek­ście [powsta­je teraz publi­ka­cja na ten temat, wyda­je się moż­na to jed­nak zde­fi­nio­wać, przyp auto­ra 2019]. Dokumenty te, podob­nie jak fak­ty któ­re doku­men­tu­ją, mogą mieć każ­dy wła­sny i róż­ny od innych cykl życia, dla­te­go czę­sto bywa bar­dzo szko­dli­we ​„roz­dzie­la­nie” ich na pola bazy danych i pozby­cie się redundancji.

Przykładem mogą być: zamó­wie­nie jako udo­ku­men­to­wa­nie fak­tu zawar­cia umo­wy na dosta­wę, fak­tu­ra jako udo­ku­men­to­wa­nie fak­tu sprze­da­ży (prze­nie­sie­nia wła­sno­ści) oraz doku­ment WZ doku­men­tu­ją­cy fakt wyda­nia z maga­zy­nu okre­ślo­nych pro­duk­tów. Bardzo czę­sto spe­cy­fi­ka­cja tego co wyda­no z maga­zy­nu nie jest toż­sa­ma z tre­ścią fak­tu­ry (sprze­da­no odku­rzacz a wyda­no odku­rzacz i zapa­so­we wor­ki), na zamó­wie­niu mógł być wyszcze­gól­nio­ny odku­rzacz, wor­ki oraz wyma­ga­ne koń­ców­ki (któ­re są np. u pro­du­cen­ta pako­wa­ne w stan­dar­dzie więc nie ma ich ani na fak­tu­rze ani na WZ). Dlatego ma głę­bo­ki sens by te doku­men­ty były jed­nak ​„osob­ny­mi doku­men­ta­mi” a nie zacho­wy­wa­ny­mi w bazie danych dany­mi jako odręb­ne pola pozba­wio­ne redun­dan­cji, wyma­ga­ją­ce skom­pli­ko­wa­nej logi­ki (pole­ce­nia SQL) by je (te ​„doku­men­ty”) poka­zać na ekra­nie czy wydrukować.

To dość try­wial­ny przy­kład, bo opi­sa­ne doku­men­ty są wyma­ga­ne prze­pi­sa­mi jako dowo­dy księ­go­we, jed­nak każ­da więk­sza orga­ni­za­cja ma swo­je wewnętrz­ne doku­men­ty, na któ­rych ilość i treść ma peł­ny wpływ. Po dru­gie nawet te doku­men­ty są czę­sto wła­śnie zapi­sy­wa­ne w rela­cyj­nych bazach danych jako roz­pro­szo­ne po małych tabe­lach dane, wyma­ga­ją­ce skom­pli­ko­wa­nych ope­ra­cji łącze­nia w jeden ​„doku­ment”, każ­do­ra­zo­wo przy pró­bie jego uży­cia. Tu zacho­dzi bar­dzo duże ryzy­ko, że postać i treść takie­go doku­men­tu ule­gnie zmia­nie np. po reor­ga­ni­za­cji bazy danych. Takich ​„doku­men­tów” nie da się (w tej posta­ci) pod­pi­sać elek­tro­nicz­nie, bo one po pro­tu fizycz­nie na praw­dę nie istnieją.

A jak ina­czej? Nie ma żad­ne­go pro­ble­mu by dowol­ny doku­ment sta­no­wił sobą jed­no­li­ty byt np. zestaw danych w for­ma­cie XML, sko­ja­rzo­ny ewen­tu­al­nie ze swo­ją posta­cią goto­wą do dru­ku albo np. plik PDF sko­ja­rzo­ny z meta­da­ny­mi opi­su­ją­cy­mi go (wybór jest na praw­dę duży). Nie nale­ży zapo­mi­nać, że poza doku­men­ta­mi, któ­re są two­rzo­ne w orga­ni­za­cji ope­ru­je­my doku­men­ta­mi obcy­mi, otrzy­ma­ny­mi z zewnątrz i wypa­da­ło by mieć taki doku­ment w posta­ci takiej jaką prze­słał nam ich twór­ca. Owszem poja­wia się redun­dan­cja danych ale ona nie sta­no­wi sobą nic złe­go. Ogromną korzy­ścią takie­go podej­ścia jest roz­wią­za­nie pro­ble­mu pole­ga­ją­ce­go na nie­moż­no­ści roz­dzie­le­nia ​„doku­men­tów” i logi­ki ope­ro­wa­nia nimi jeże­li są zapi­sa­ne w posta­ci odręb­nych pól w rela­cyj­nej bazie danych. Np. sta­je się nie­moż­li­we pozo­sta­wie­nie fak­tur i wynie­sie­nie doku­men­tów maga­zy­no­wych do odręb­ne­go sys­te­mu (w tym zmia­na ich struk­tu­ry) co ma miej­sce nie raz przy wdra­ża­niu sys­te­mów WMS (sys­te­my logi­stycz­no-maga­zy­no­we). Takie ope­ra­cji pra­wie żaden duży zin­te­gro­wa­ny ERP nie wytrzy­ma (usły­szy­my raczej, że ​„my dosto­su­je­my do Państwa potrzeb nas moduł magazynowy…).

Podejście takie ma tak­że inna cie­ka­wą zale­tę: jeże­li udo­ku­men­tu­je­my osob­no struk­tu­ry doku­men­tów i logi­kę ope­ro­wa­nia nimi (tak­że ich two­rze­nia), to otrzy­ma­my obiek­to­wy model orga­ni­za­cji: model poka­zu­ją­cy wza­jem­ną współ­pra­cę obiek­tów biz­ne­so­wych (doku­men­tów) odpo­wie­dzial­nych za prze­cho­wy­wa­nie infor­ma­cji, obiek­tów odpo­wie­dzial­nych za reje­stro­wa­nie tych infor­ma­cji, obiek­tów mają­cych wie­dzę jak ope­ro­wać tymi infor­ma­cja­mi, obiek­tów udo­stęp­nia­ją­cych to wszyst­ko zgod­nie z okre­ślo­ną logi­ką. Poniżej obiek­to­wy model na któ­rym od pra­wej mamy: doku­men­ty z ich tre­ścią oraz logi­kę ich two­rze­nia i udo­stęp­nia­nia (repo­zy­to­ria czy­li kuwet­ki na doku­men­ty), logi­kę korzy­sta­nia z infor­ma­cji w repo­zy­to­riach, tak­że ich wza­jem­ne­go koja­rze­nia (samo­dziel­ne usłu­gi) oraz logi­kę dostę­pu do tego sys­te­mu (reali­za­cja sce­na­riu­szy przy­pad­ków uży­cia). Jeżeli w toku ana­li­zy uzna­my, że jakieś ele­men­ty tej logi­ki to zada­nia pod­da­ją­ce się w 100% algo­ryt­mi­za­cji, to poniż­szy model jest jed­no­cze­śnie mode­lem logi­ki apli­ka­cji i nazy­wa­my go Modelem Dziedziny Systemu. Nie jest to abso­lut­nie żad­na baza danych, poniż­sze repo­zy­to­ria nicze­go nie współ­dzie­lą (moż­na je w dowol­nym momen­cie zamie­niać na inne bez kon­se­kwen­cji dla resz­ty systemu).

Model ten powstał z uży­ciem blo­ków funk­cjo­nal­nych wzor­ca BCE (opi­sa­łem go tu: Wzorzec ana­li­tycz­ny Boundary Control Entity). Dla wyja­śnie­nia: powyż­szy dia­gram to w peł­ni popraw­ny Model dzie­dzi­ny wyko­na­ny z uży­ciem dia­gra­mu klas UML, kla­sy mają ste­reo­ty­py boun­da­ry, con­trol i enti­ty (powy­żej od lewej do pra­wej), ste­reo­ty­py te są repre­zen­to­wa­ne sym­bo­la­mi opi­sa­ny­mi (iko­na­mi) w BCE. (Źródło: Krzywe i kosz­ty? archi­tek­tu­ry | | Jarosław Żeliński IT-Consulting) 

Prawie zawsze obser­wu­ję, że pod­sta­wo­wym domyśl­nym zało­że­niem wdro­żeń sys­te­mów wspo­ma­ga­ją­cych zarzą­dza­nie, jest uzna­nie a prio­ri nie­zmien­no­ści struk­tu­ry i wzo­rów dokumentów. 

Z doświad­cze­nia mogę powie­dzieć, że ana­li­za i opty­ma­li­za­cja tre­ści doku­men­tów wewnętrz­nych może przy­nieść bar­dzo duże korzy­ści prze­kła­da­ją­ce się na duży wzrost wewnętrz­nej efek­tyw­no­ści i jako­ści pra­cy, a w przy­pad­ku wdro­żeń opro­gra­mo­wa­nia wspo­ma­ga­ją­ce­go zarzą­dza­nie, pozwa­la nie raz cał­ko­wi­cie unik­nąć bar­dzo kosz­tow­nych i ryzy­kow­nych kasto­mi­za­cji. Zaryzykuje tezę, że kil­ka pro­jek­tów w ten spo­sób wręcz uratowałem… 

Jarosław Żeliński

BIO: Od roku 1991 roku, nie­prze­rwa­nie, reali­zu­ję pro­jek­ty z zakre­su ana­liz i pro­jek­to­wa­nia sys­te­mów, dla urzę­dów, firm i orga­ni­za­cji. Od 1998 roku pro­wa­dzę tak­że samo­dziel­ne stu­dia i pra­ce badaw­cze z obsza­ru ana­li­zy sys­te­mo­wej i mode­lo­wa­nia (mode­le jako przed­miot badań: ORCID). Od 2005 roku, jako nie­eta­to­wy wykła­dow­ca aka­de­mic­ki, pro­wa­dzę wykła­dy i labo­ra­to­ria (onto­lo­gie i mode­lo­wa­nie sys­te­mów infor­ma­cyj­nych, aktu­al­nie w Wyższej Szkole Informatyki Stosowanej i Zarządzania pod auspi­cja­mi Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Oświadczenia: moje bada­nia i publi­ka­cje nie mają finan­so­wa­nia z zewnątrz, jako ich autor dekla­ru­ję brak kon­flik­tu interesów.

it​-con​sul​ting​.pl/​f​i​r​m​a​-​i​t​-​c​o​n​s​u​l​t​i​n​g​-​j​a​r​o​s​l​a​w​-​z​e​l​i​n​s​k​i​/​j​a​r​o​s​l​a​w​-​z​e​l​i​n​s​ki/